Materi Cerkak

CERKAK

cerkak yaiku sawijing jinis karya sastra sing ditulis adhedhasar gegambaran utawa imajinasi saengga fiktif utawa rerekan minangka tiron saka prastawa sing kedadeyan ing sakiwa tengene manungsa

1. Unsur Pambangun

Kaya dene karya sastra umume, cerkak uga nduweni unsur kang dadi pambangun. Unsur mau ana kang mbangun saka njabane crita, diarani unsur ekstrinsik. Dene ana kang mbangun saka sajroning crita, diarani unsur instrinsik. Ing bab iki, bakal diandharake unsur- unsur intrinsik sing migunani kanggo mbangun crita kanthi langsung.

Unsur-unsur instrinsik mau kayata ing ngisor iki.

a. Tema (Underan)

Underan punika dhasaring pikir sing dadi idhe crita. Underan duwe sipat sing sinamun, amarga sipate iku pamaca kudu nggoleki dhewe apa sing dadi underane crita saka kadadeyan

ing sajroning crita.

b. Amanat

Amanat yaiku pesen-pesen utawa piwulang sing arep disuguhake

panulis marang pamacane.

c. Paraga lan dhapukan

Paraga yaiku pawongan sing ana sajroning cerkak. Paraga iku adate kaperang dadi telu, yaiku protagonis sing duwe watek becik, antagonis sing duwe watek ala, lan tritagonis yaiku paraga tambahan kang nyengkuyung paraga liyane. Dhapukan yaiku carane panulis nggambarake watek utawa pribadhi saka paraga. Anggone nggambarake, panulis adate nganggo rong cara, yaiku kanthi teknik analitik lan teknik dramatik. Teknik analitik yaiku nggambarake karakter paraga kanthi cara langsung lan cetha ing sajroning crita. Dene teknik dramatik yaiku nggambarake karakter paraga kanthi ora langsung, kayata lumantar gambaraning wujud, pacelathon antaraning paraga, utawa saka tindak-tanduke paragane.

 d. Alur

Alur yaiku urut-urutaning kadadeyan sajroning crita. Jinising alur adate ana telu, yaiku alur maju utawa progresif, alur mundur utawa regresif, lan alur campuran.

e. Latar

Latar utawa setting iku ngenani papan panggonan, wektu, lan swasana jroning crita. Saliyane iku, ana uga latar kang gegayutan karo sosial, budaya, ekonomi, lan sapiturute. Latar iku gunane kanggo negesake utawa nguwatake pamaca anggone mahami lakuning crita kasebut.

f. Punjering crita/pamawas

Pamawas utawa sudut pandang, yaiku carane panulis nggambarake utawa nyritakake cerkak. Pamawas kaperang dadi loro, yaiku wong kapisan lan wong katelu.

g. Lelewaning basa

Lelewaning basa iku gegayutan karo warna basa sing dianggo panulis.

 

II. Piwulang kang Kamot ing Cerkak

Saben cerkak mesthi duwe piwulang kang disuguhake dening panulis supaya pamaca bisa ngerteni lan ngowahi apa sing dikarepake panulis sajroning crita. Piwulang sing kamot ing cerkak awujud nilai- nilai sing bisa dituladhani kaya ing ngisor iki.

a. nilai budaya, yaiku nilai kang lumaku ana ing masarakat. Lumrahe ana gegayutane karo adat saben panggonan.

b. nilai agama, gegayutan karo ajaran saka agama sing dicritakake jroning cerkak. Adate awujud norma utawa kaidah ajaran ing elmu agama.

c. nilai moral, gegayutan karo budi pakarti, solah bawa, lan patrap ing antarane wong siji lan liyane.

d. nilai sosial, gegayutan karo tata lakune uriping manungsa anggone padha sesrawungan ing masarakat.

e. nilai pendhidhikan, ngrembug babagan kepriye bisa duwe ancas supaya manungsa iku tansah sinau saengga sing sadurunge ora ngerti dadi ngerti.

f. nilai etika, ngrembug bab sopan santun lan subasita antarane wong siji marang liyane ing sajroning masarakat.

g. nilai estetika, gegayutan karo kaendahan basa lan seni supaya crita cekak iku endah lan estetis nalika diwaca.

h. nilai politik, gegayutan karo babagan demokrasi, pamarentah, lan sapiturute.

i. nilai patriot, gegayutan karo semangat perjuwangan wong kanggo nggayuh apa kang dikarepake.

 Titikane Cerkak / Ciri Cerkak

1. Critane ringkes.

2. Ana gegayutane karo lelakone manungsa.

3. Alur crita dumadi saka wiwitan, dredah (bertengkar; berkelahi; berselisih), lan ngrampungake perkara.

4. Cacahe tembung kurang saka sewu tembung.

 5. Sinopsis yaiku ringkesan sawijining crita.

6. Ringkesan yaiku salah sawijining wujud nyekakake cerita kanthi tetep migatekake unsur- unsur intrinsike crita iku. Lumrahe sinopsis kurang saka 300 kata.

Carane gawe sinopsis :

1. Maca naskah asline, kanggo nggolek gagasan utamane

2. Nyatet gagasan utama kang penting

3. Ngrantam (nyusun) maneh gagasan utama dadi paragraf

4. Dialog lan monolog cukup ditulis isi utawa garis utamane

5. Sinopsis ora kena owah saka lakune crita asli.

STRUKTUR CERKAK

1.orientasi (Penulis jlentrehake kedadeyan sing miwiti perkara kanthi gambarake wektu, kahanan lan panggonan.)

2.komplikasi (Jlentrehake prakara-prakara, konflik, utawa apa sing dadi alanganing paraga sebab-akibat.)

3. evaluasi (Tumujune konflik kedadeyan kang wiwit munggah.)

4. krisis (Pucuking konflik saka cerita)

5. koda (Pungkasane cerita ngenani kepiye nasib paraga sawise amenangi perkara.)

TULADHA CERKAK  1

Gelangmu Ndhuk

 Limalas taun wis lumaku anggone Ani lulus SMK. Yen kelingan biyen wektu sekolah, Ani kudu nggrantes. Awit wektu sekolah biyen ana guru sing asmane Pak Budi kang duwe pengalaman ora kepenak. Wektu iku, Ani nembe kelangan ibune sing seda amarga gerah. Sadurunge seda, ibune mung ninggalake gelang sing dadi siji- sijine tinggalane. Nalika pelajaran matematika, para murid padha anteng ora ana blas sing wani ngguyu lan gojegan. Pancen Pak Budi kawentar guru sing galak. Kedadeyane pas dina Senen, wektu pelajaran matematika isih padha nggarap soal, dumadakan ana bocah sing gojegan. Bab iku ndadekake Pak Budi duka lan ngecek garapane murid. "Mbak, nganggo apa tanganmu" pitakone Pak Budi. "Niki gelang saking ibu, Pak." wangsulane Ani. "Ngerti ora yen neng kene, ora entuk nganggo mas-masan?" pitakone. "Mboten ngertos, Pak." jawabe Ani. "Copot gawa rene!" panjaluke kanthi swara kang sora. "Ampun Pak, niki tinggalane ibu kula, ampun disuwun" pamintane Ani. "Wis ora ana alesan, aturan ya aturan. Yen arep njupuk, ya wong tuwamu neng sekolahan" Pak Budi tetep teges. Kanthi abot, Ani nyopot gelange lan ndlewer luh saka mripate. Sawise kedadeyan iku, Ani wis nglokro nampa pelajaran saka Pak Budi. Atine isih mangkel menawa kelingan kedadeyan kuwi. Ani ora wani crita karo bapake amarga wedi. Liya panggonan, Pak Budi ngenteni tekane wong tuwane Ani. Saprelu arep ngandhani aturan ana ing sekolah. Sepuluh taun sakwise, alumni angkatane Ani wis padha kerja kalebu dheweke. Ani dhewe dadi pengusaha sing sukses. Saka rembugane kanca saangkatan, dianakake reuni ing omahe Ani sing gedhe magrongmagrong. Dina iku udan deres, Ani bali numpak mobil Jaguar. Amarga bar udan, saka mobile Ani nyiprat sakiwa tengene. Pas kebeneran, nyiprati wong tuwa sing numpak pit. Wong tuwa iku mung ngelus dhadha ngerteni bocah enom jaman saiki sing ora tata. Disawang mobil iku mandheg, lan dumadakan wong tuwa iku kelingan muride sing jenenge Ani.

Wong tuwa iku, Pak Budi. Sanalika Pak Budi kelingan gelange Ani sing durung dibalekake. Sesuke Pak Budi ngepit ing omahe Ani. Udan sing awit bengi nganti esuk ora kendhat, ora ndadekake niyat mbalekake gelang mandheg. Tekan ngarep omah, ana satpam sing njaga. "Badhe kepanggih sinten, Pak?" pitakone sopan. "Leres niki griyane Ani?" wangsulane. "Inggih leres, Pak. Njenengan sinten?". "Kula riyin gurune, saged kepanggih napa mboten?" sumaure. "Nggih Pak, mangga". Ngepasi dina iku reunine saangkatan digelar. Pas mlebu omah, Ani ngenteni ngarepan. Ngerti ana wong tuwa lusuh, tanpa basa-basi wong iku diusir. "Ndhuk, iki aku." Durung rampung anggone nutugake omong, wis diusir. "Lunga Pak, iki seje panggonanmu, salah omah!" Ani nyentak tanpa nyawang wonge. Pak Budi lemes, ngerti muride biyen dadi mangkono. "Apa wis lali karo gurune?" pitakone ana ing jero ati. Pak Budi mlebu maneh. Ani wis mlebu. Mung ana Lusi, kancane. Disawang rada suwe, Lusi banjur nuntun wong tuwa iku. "Ya Allah Gusti, Pak Budi." Lusi ngrangkul mapag Pak Budi sing wis tuwa." "Wonten napa nggih, Pak?" pitakone Lusi. "Arep mbalekake gelange Ani, Ndhuk" sumaure cekak. "An, An iki ana Pak Guru!" Lusi mbengok. "Sapa Lus?" balese Ani saka njero. "Pak Budi, guru matematika." Ani metu saka njero. Pas metu, Pak Budi mung mesem. "Iki gelangmu biyen Ndhuk. Aku ora arep njaluk apa-apa, mung kelingan yen gelang iki isih neng aku. Biyen wong tuwamu tak enteni ora ana teka. Dadi tak simpen nganti saiki". Tanpa sadar, luh tumetes saka mripate Ani. "Ya Allah, kula nyuwun pangapura Pak. Kula boten nglegewa menawi njenengan kala wau. Kula nyuwun ngapunten Pak,". "Ora salahmu An, aku sing salah. Aku sing kudu njaluk ngapura." "Iki gelangmu Ndhuk, senajan aku wis ora duwe kaya saiki. Jenenge guru ora bakal lali karo muride. Nganti kapan wae, bakal eling. Guru iku seneng yen muride bisa sukses kaya kowe, An. Ora arep njaluk sing luwih. Iki tak balekna, tegese utangku wis ora ana ya, An.", "Nggih Pak, kula sing luput. Boten ngerti guru sing sampun nggulawentah kula sakanca, Pak." Ani njaluk ngapura lan ngakoni yen salah. "Wis ya Ndhuk, aku pamit. Wis lunas kabeh lan ora ana tanggungan neng aku maneh".

(Rianto Pujo Nugroho)

TULADHA CERKAK 2

Becak

Olehe midak pedhal becak krasa tenanan, kaya-kaya tanaga paling pungkasan.Kedadeyan iku persis nalika becak mrambat munggah kreteg pinggir sawah sing kawentar singub. Ora prakara merga Kardiman kerep njegrag githoke, nanging saka karepe olehe kudu nuruti penumpang.

Bola-bali penumpange pesen, "Yen tekan kreteg rada cepet nggih, Pak," anggone aloke pelanggan sing kebeneran kecathet minangka wakil rakyat mau. Ora kawentar jenenge pancen, merga piyambake mung tilas bidhuwan dhangdhut sing ora kepetung vokal ana fraksine. Sak ora-orane miturut komentare juru warta ing panggonan kono."Nggih, Bu." sumaure Kardiman sopan. Batine pancen kudu manut. Piye ora manut?Wong saben ngeterake menyang omahe, Kardiman entuk upah sepuluh ewu rupiyah.Genep sesasi disuda dina Minggu, paling ora seprapat yuta bisa mlebu dompet.

Bubar ngedhunake penumpang, Kardiman kudu bali maneh menyang prapatan panggonan mangkal. Dheweke apal isih ana kurang luwih papat apa lima bis sing bakal ngedhunake penumpang loro. Tambahan sepuluh ewu lak ya cukup kanggo nempur beras, mangkono batine Kardiman nalika pikirane tumlawung kelingan Suminah sisihane.

Playune wayah bengi sajak krasa cepet. Siji loro tukang becak sing wis entuk dhuwit luwih saka seket ewu padha milih mulih. Mung kari Markijo lan Darmuji sing durung mulih. Dadi isih ana wektu kanggo jagongan, ora ketang intine rembug ngalor ngidul.

"Kang, kowe ora mulih? Apa arep nginep prapatan kene?" pitakone Markijo setengah nggodha.Kardiman klecam-klecem. Nyawang kancane rembugan. Sak jurus bacute terus ndudut andhuk. Ngelapi kringet sing terus mili merga hawane sumuk.

"Awake dieman-eman Kang, timbang masuk angin maneh, ngelingi balung tuwa,"Darmuji urun rembug.

"Wis ana seket ya, Kang?" Markijo nggenep pituture kancane.

"Mbuh seket, mbuh satus, sing penting kari nari awak. Wong sing umure sewidak wae isih padha nyalon Pilkada, mosok awake dhewe arep nggantung becak?" retorikane menehi pratandha yen Kardiman rada melek politik. Ora muspra anggone ngecer koran rega sewunan saben esuk. Ya, saben dheweke kasil narik penumpang pisanan.Ora let suwe keprungu swara bis teka. Penumpang telu butuh becak kabeh. Kardiman pilihngladeni penumpang buthak sing sajak nggawa dhuwit akeh. Disawang saka carane ndekep tas katon olehe tenanan. Pedhal becak sing digenjot banter tumuju stasiun. Tujune ora pas rob, dadi ngglindhinge rodha isa lancar.

Bubar ngeterake menyang stasiun banjur ana krentege ati ngajak mulih. Kardiman kepengin ngerteni karepe Mulyanto sing ngedrel arep sekolah ana SMK Jurusan Otomotif. Edan tenan anakku mbarep iki. Wetone apa ya, yen nduwe karep ora kena dipenggak.Yen aku dadi juragan, sakabehe karep bakal tak turuti. Namung gandheng panggautane mung tukang nggenjot becak bisane mung nundha karep. Ngono batine Kardiman.

Rodhane becak mlipir pinggir kutha. Swarane isih icik-icik. Kahanane rada peteng.Rong kilo maneh tekan omah. Mesthi kudu nggawa dhuwit kanggo sisihane. Pager pring sing nggapit wit luntas menehi tandha yen Kardiman kudu medhun saka sadhel.Nuntun becak menyang emper. Keprungu bapake teka, Mulyanto mbukak lawang.

"Piye Pak, rejekine?" bojone nusul.

"Lumayan, mangan beras raja lele karo sate ayam ya cukup," sak kecekele olehe mangsuli. Krungu guneman kaya mangkono Mulyanto mlengeh. Suminah jumangkah menyang gandhok, njupuk gelas, teh celup, gula pasir rong sendhok cilik banjur dicori banyu tremos.

"Sirame nganggo banyu anget apa ora Pak?" ganti Mulyanto sing nawani.

"Wadhuh, kok kaya priyayi, banyu adhem ya ora apa-apa".

Bubar adus, Kardiman lungguh ana ruwang tamu. Ndudut rokok murah sak ler.Gandhos anget dipangan kanthi telap-telep.

"Piye? Kowe sida sekolah ana SMK Otomotif?" pitakone karo nari.

"Ya Pak, sekolah sing nduwe kualitas lho Pak, aja ecek-ecek," sengake krasa nampek.

"Lho, sekolah lak sak-sake, mengko yen lulus kabeh kowe sing nemtokake".

"Ben cepet kerja Pak. Nek sekolah wae ora mutu, lulus ya mung nganggur Pak".

"Terus Bapakmu kudu mbayar dhuwit gedhung? Sing gunggunge telung yutanan?"pikirane gage mabur dhuwur. Nemplok awang-awang.

Mripate ngendelong. Mulyanto lan Suminah ora tegel nyawang. Mbayangake pirang yuta genjotan pedhal becak kanggo dhuwit atusan ewon sing cacahe telung puluh lembar mau. Apa kudu utang koperasi RT? Mokal. Nembung bendahara RT paling banter mung telung atus ewu.

Rumangsa dadi wong lanang sing gedhe tanggung jawabe, ujug-ujug tuwuh rasa krentege. Kanthi giliran mata tuwa mau nyawang anak lan bojo ana sangisore lampu bruwet limang wat.

"Terus sing kanggo ngragati apa ya, Le?" pitakone keprungu manglung.

"Ora bisa nggadhekake kalung, Pak?" pitakone Mulyanto. Kardiman ngulu idu,nandhes.

"Kalunge sapa? Anting-anting emas enom wae ora gableg, Le," Kardiman negesake.Mulyanto ganti sing ngulu idu, semono uga Suminah. Luh mripat kaya-kaya rembres,mbrambang. Rasa sepi kegulung kencenge angin wengi tumiyup ana ing njaba.Godhong-godhong pohung keprungu pating krusek. Atine wong telu mau ngendhelong.Pikirane Mulyanto mabur tekan kutha Yogya. Nate dicritakake ana koran menawa ing kutha kasebut ana tukang becak sing kasil ngragadi anake dadi dhokter. Lha aku?Mosok golek ragat SMK wae kangelan.

"Piye yen becake dhewe didol?" pilihan paling keri kumecap saka pipi kempote Kardiman.Suminah njenggirat kaget. Mangkono uga Mulyanto.

"Kuwi pancen siji-sjine panduwene awake dewe. Kanggo golek sandhang pangan sisan.Yen sida didol, mengko saben ndina bapakmu arep nyewa becak.Setoran lima tekan pitung ewu saben ndina," ukarane ngemu rasa geter. Mulyanto mung ndhingkiuk.Suminah kaya ketendhang adoh. "Jare ana sekolah sing tanpa gedhung, Le?" ukara nekad jumedhul muncrat.

"Ana Pak, ning aku kepengin sekolah sing lulusane langsung kerja. Mengko yen kerja, dongakna Pak, Mak, gajine akeh, tak pundhutke becak maneh," Mulyanto janji.

"Telung taun maneh?" Suminah gumregah.

"Isih dawa... aja ngarep-arep barang sing durung cetha," ukarane Kardiman sumedhot.

"Muga-muga kabeh lancar Pak," Suminah nggenepi rembug.

"Yen keputusan kita wis sarujuk, iki aku arep mangkat nggenjot maneh".

"Menyang ngendi Pak?" Suminah kepengin ngerteni.

"Entuk borongan nggawa kerdhus. Telung becak. Sewidak ewu. Dadi jam sewelasan mengko aku lagi mulih," Kardiman nerangake kanthi gamblang. Wong telu bali pandeng-pandengan.Suminah lan Mulyanto ngeterake tekan jaba pager.

"Dadi,sekolahmu ora ana BOS ya Le?" Kardiman kelingan judhul koran mau esuk.

"Ora kabeh sekolah entuk cepet Pak, ora mesthi medhun sasi ngarep. Ya mengko yen medhun tuku becak Pak," sepisan maneh Mulyanto ngencengake karepe bapake.Becak urung bali ngglindhing milah lurung tabuh wolu bengi. Gegere Kardiman katon mbungkuk. Rong puluhan taun dadi tukang becak, kaya ngapa tetep gawe gegere ora kenceng maneh. Bebarengan karo kuwi jam terus mlaku balapan nglawan wengi.

"Emak turu wae, yen kurang turu malah mumet," Mulyanto ngerih-erih emake.Swara kodhok pating clebung ing swalike gerumbulan wit kangkung cukup nglipur atine Kardiman. Paling ora banjur kelingan jaman cilikane mbiyen. Mligine nalika urip ana tlatah Nguntoronadi,Wonogiri. Sadar yen kudu telung jam nggenjot becak telung ambalan,Kardiman kudu kampiyun nata ati supaya ora ambruk awake.

Mbulan mung kari separo merga katerak mendhung. Jam wis ngrubut angka sawelas wengi. Kardiman krasa kesel. Awake anyep. Balunge kaya-kaya dilungsuri.Mula, tekan ngomah dheweke banjur nothok lawang, mlebu masrahake awak ana dhipan sing kasure wis tipis.

"Ora wedangan, Pak?"” Sumirah kudu aweh kawigaten.

"Kesel, turu wae Bu, mulihake awak," wangsulane alon. Wedi gawe tangine Mulyanto sing ngorok banter. Ora let suwe tetelune bablas turu. Ora kober mikir dhuwit gedhung sekolah, ora mikir pedhal becak, ora mikir sakabehe. Kabeh rancangan dipikir sesuk. Becak arep ditawakake juragan Pujo, uga dipikir sesuk.

Angler olehe keturon. Gerimis nggembuleng peteng. Limang jam maneh pitik-pitik jago padha kluruk. Esuk uthuk-uthuk wis akeh bakul balapan golek dodolan mentah menyang pasar Kobong. Telu-telune ora ana sing padha tega nggugah. Jam setengah enem, lagi padha rumangsa telat tangi. Mbukak lawang ngarep. Mripate tumuju emper omah.Ora percaya karo kahanan sing nyata esuk kuwi. Suminah nguceg-uceg mripat.Isih durung percaya. Suminah njerit sak kayange.

"Paak, Paaak! Becake dhewe ilang Pak? Ora mbok rante Pak?"

Kardiman mlumpat sak kayange. Mangkono uga Mulyanto. Wong telu padha mlongo ana ngarep lawang. Ing emper pojok katon gothang. Ora ana becak.

Kardiman mung dheleg-dheleg. Sadar, saking kesele mau bengi nganti lali ora ngrante becak kaya adate.

(Budi Wahyono,dipacak Panjebar Semangat No.30-27 Juli 2013)